Rybnik, dnia 21 października 2014 r.

PROTOKÓŁ

Komisji Wniosków powołanej w dniu 21.10.2014 r.
na XXI Konferencji Naukowo – Technicznej pt.:

„Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”

Skład Komisji Wniosków:

1. prof. dr hab. inż. Edward Popiołek - AGH Kraków,
2. dr hab. inż. Stanisław Duży - prof. nzw. w Politechnice Śląskiej,
3. dr hab. inż. Ryszard Mielimąka - prof. nzw. w Politechnice Śląskiej,
4. dr hab. Irena Pluta - PAN Oddział w Katowicach,
5. mgr inż. Adolf Sosna – Wiceprezes SITG O/Rybnik,
6. mgr inż. Ryszard Fuchs – SITG O/Rybnik,
7. mgr inż. Wiesław Kopiec – OUG w Rybniku,
8. mgr inż. Krzysztof Plonka – JSW S.A. KWK „Borynia – Zofiówka – Jastrzębie”,
9. mgr inż. Klaudiusz Szczurek – Kompania Węglowa S.A.

W dniu 21 października 2014 roku w Centrum Kształcenia Inżynierów w Rybniku odbyła się XXI Konferencja Naukowo – Techniczna pt.: „Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Na konferencję przygotowanych zostało 32 referaty i komunikaty, które zostały opublikowane w materiałach konferencyjnych, wydanych w formie książkowej. Współorganizatorami konferencji byli: Zarząd Oddziału SITG w Rybniku, Okręgowy Urząd Górniczy w Rybniku, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Kompania Węglowa S.A., Katedra Geomechaniki, Budownictwa Podziemnego i Zarządzania Ochroną Powierzchni Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej, Komisja Nauk Chemicznych PAN Oddział w Katowicach, Fundacja Kopalń Zlikwidowanych w ROP, Centrum Kształcenia Inżynierów w Rybniku oraz Urząd Miasta Rybnika. Patronat honorowy nad konferencją sprawowali prof. dr hab. Jerzy Buzek – poseł do Parlamentu Europejskiego oraz mgr inż. Mirosław Koziura– Prezes Wyższego Urzędu Górniczego.

W konferencji udział wzięli przedstawiciele:

• Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej,
• administracji rządowej: Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach, Okręgowego Urzędu Górniczego w Rybniku,
• instytucji naukowych, takich jak: Politechnika Śląska w Gliwicach, Akademia Górniczo – Hutnicza w Krakowie, Uniwersytet Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska Akademia Nauk Oddziały w Krakowie i w Katowicach, Centrum Kształcenia Inżynierów w Rybniku, Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie, Instytut Techniki Budowlanej Oddział Śląski w Katowicach, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Mechaniki Górotworu PAN w Krakowie,
• administracji samorządowej, jak: Starostwa Powiatowe, Urzędy Miejskie i Gminne,
• SITG Zarząd Główny i Oddział w Rybniku,
• Izba Przemysłowo – Handlowa ROP,
• zakładów przemysłowych: Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., Kompanii Węglowej S.A., Przedsiębiorstwa Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. w Jastrzębiu-Zdroju, Zakładów Odmetanowania Kopalń w Jastrzębiu-Zdroju i Rybniku, INORA Sp. z o.o., NWR „Carbonia” w Czerwionce – Leszczynach.

W trakcie konferencji prezentowane były artykuły w trzech sesjach podzielonych na bloki tematyczne:

Sesja I pt. „Wybrane problemy wpływu eksploatacji górniczej na powierzchnię i jej infrastrukturę”. Sesji przewodniczyli:

• mgr inż. Piotr Karkula - Dyrektor Okręgowego Urzędu Górniczego w Rybniku,
• prof. dr hab. inż. Wacław Trutwin - Polska Akademia Nauk Oddział w Krakowie,
• mgr inż. Jacek Herok – Pełnomocnik Prezydenta Miasta Rybnika,
• mgr inż. Piotr Chmiel - Prezes SITG O/Rybnik.

Sesja II pt. „Ochrona powierzchni w obszarach górniczych oraz usuwanie szkód spowodowanych eksploatacja górniczą”. Sesji przewodniczyli:

• prof. dr hab. inż. Jan Białek - Politechnika Śląska w Gliwicach,
• dr hab. inż. Tomasz Niemiec – MPL,
• prof. dr hab. inż. Stanisław Nawrat – AGH w Krakowie,
• dr hab. Irena Pluta - Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach.

Sesja III pt. „Gospodarka wodna oraz rewitalizacja terenów górniczych”. Sesji przewodniczyli:

• dr hab. inż. Ryszard Mielimąka - prof. nzw. w Politechnice Śląskiej w Gliwicach,
• dr hab. inż. Stanisław Duży - prof. nzw. w Politechnice Śląskiej w Gliwicach,
• prof. dr hab. inż. Edward Popiołek - Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie,
• dr hab. inż. Andrzej Kowalski – prof. Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach.

W oparciu o treść wygłoszonych referatów, przebiegu dyskusji oraz wynikających z nich uogólnień, sformułowano następujące stwierdzenia i wnioski:

1. Problemy ochrony środowiska na terenach górniczych, rozwiązania techniczne i organizacyjne w zakresie profilaktyki i usuwania skutków działalności gospodarczej, jak również monitoring procesów przekształceń środowiska pod wpływem działalności górniczej wraz z nowymi technologiami dokumentowania stanu środowiska są tematami bardzo istotnymi dla naszego regionu.
2. Działalność górnicza jest ściśle związana z rejonem występowania złoża, co ogranicza możliwości wyboru lokalizacji zakładów wydobywczych oraz selekcji terenów pod kątem dopuszczalnych wielkości oddziaływania prowadzonej eksploatacji górniczej. Biorąc powyższe pod uwagę, w projektowaniu działalności górniczej konieczne jest zachowanie zasad zrównoważonego rozwoju, pozwalających na wykorzystanie zasobów przy minimalizacji niekorzystnych jej skutków. Szczegółowe ustalenia, dotyczące prognoz wpływu działalności górniczej na środowisko, pomiarów deformacji powierzchni terenu objętej wpływami eksploatacji oraz sposobu przeciwdziałania i usuwania skutków tej eksploatacji zawarte są w projektach zagospodarowania złóż oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Mając na uwadze racjonalna gospodarkę zasobami niezbędnym jest ustalenie zasad ochrony udokumentowanych złóż kopalin w aspekcie planowanej budowy infrastruktury powierzchniowej.
3. Rozbudowa infrastruktury terenu jak i eksploatacja węgla kamiennego są przedsięwzięciami sprzyjającymi rozwojowi regionu i tworzeniu nowych miejsc pracy. Powstanie nowej infrastruktury generuje potencjalną możliwość rozwoju regionu, jednak w celu jej ochrony wymagane jest prowadzenie działań profilaktycznych. Jak wskazuje doświadczenie, konieczna jest koordynacja planów eksploatacji złoża z programem rozwoju regionu.
4. Organy nadzoru górniczego sprawują nadzór i kontrolę nad ruchem zakładów górniczych m.in. w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego oraz ochrony środowiska, w tym zapobiegania szkodom. W celu właściwej realizacji tego obowiązku OUG w Rybniku, po przeprowadzeniu szczegółowej analizy, typuje rejony oddziaływania eksploatacji górniczej wymagające szczególnego nadzoru. Aktualnie wzmożonym nadzorem objęte zostało miasto Rydułtowy, z uwagi na występowanie wysokoenergetycznych wstrząsów górotworu oraz obszar górniczy „Krzyżowice III”, ze względu na zakłócenia stosunków wodnych.
5. Warunkiem dopuszczenia podziemnej eksploatacji górniczej z uwagi na ochronę powierzchni przed wpływami wstrząsów wysokoenergetycznych jest wykazanie przez kopalnię wystarczającej odporności obiektów budowlanych (kubaturowych i infrastruktury technicznej) na prognozowane wpływy dynamiczne. Decyzje te poprzedzone są analizą projektu eksploatacji przez specjalne komisje, działające przy Wyższym Urzędzie Górniczym w Katowicach.
6. W Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego następuje stała poprawa stanu środowiska. Przedsiębiorcy górniczy podejmują wiele działań w zakresie minimalizacji negatywnych skutków eksploatacji górniczej, w tym:
   • rekultywację i zagospodarowanie terenów objętych wpływem działalności górniczej,
   • regulację rzek i potoków oraz likwidację zalewisk będących skutkiem wpływów poeksploatacyjnych,
   • zmniejszenie ilości wytwarzania produktów ubocznych oraz wykorzystanie ich do innych celów gospodarczych, np. do produkcji kruszyw,
   • redukcję emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazowych do atmosfery, ze szczególnym uwzględnieniem zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych,
   • likwidację nadmiernego poziomu hałasu emitowanego do środowiska.
7. Niezbędne jest kształtowanie właściwego odbioru społecznego wstrząsów i ich oddziaływania na powierzchnię i jej zabudowę. Istotny wpływ na to ma przejrzysta, budząca zaufanie, polityka informacyjna przedsiębiorcy (kopalni) oraz organów samorządowych i nadzoru górniczego, a głównie stała współpraca kopalni z mieszkańcami, tj. traktowanie przez służby kopalniane ze zrozumieniem uciążliwości spowodowanych wstrząsami górotworu, szybka reakcja na wpływające wnioski o naprawę szkód górniczych oraz niezwłoczne podejmowanie działań profilaktycznych i naprawczych dla minimalizacji i usuwania powstałych szkód.
8. Kompania Węglowa S.A. i inni przedsiębiorcy górniczy mają świadomość rosnących społecznych i środowiskowych wymagań, i dlatego przykładają dużą wagę do budowania wizerunku firmy przyjaznej otoczeniu, m.in. poprzez konstruktywną współpracę z samorządami lokalnymi przy rozwiązywaniu problemów pojawiających się w związku z prowadzoną działalnością wydobywczą. Utrzymanie stałych, roboczych kontaktów z władzami gmin wydaje się być optymalną strategią działania spółki w warunkach narastającej presji otoczenia na eliminowanie i ograniczanie negatywnych skutków działalności górniczej. Bez aktywnego angażowania się przedsiębiorcy w bezpośrednie kontakty i współdziałanie z otoczeniem, w szczególności z władzami samorządowymi, prowadzenie działalności górniczej byłoby zdecydowanie trudniejsze, a w pewnych sytuacjach być może nawet wykluczone.
9. Kopalnie „Marcel” i „Jankowice” dość dobrze radzą sobie z rozwiązywaniem problemów ochrony powierzchni powodowanych wpływami intensywnej eksploatacji górniczej i wysokimi wartościami wskaźników deformacji. Jest to efekt rzetelnego dialogu prowadzonego z jednostkami samorządowymi (głównie z Gminą Marklowice) oraz z mieszkańcami tego rejonu. Platformą do prowadzenia tego dialogu są gremia działające pod przewodnictwem Dyrektora OUG w Rybniku (Zespół Porozumiewawczy) oraz Wójta Gminy Marklowice (Zespół Roboczy). Niewątpliwie najważniejszym i palącym problemem dla Przedsiębiorcy Górniczego jest kwestia Strefy Aktywności Gospodarczej w Gminie Marklowice. Sposób rozwiązania problemu związanego z ograniczeniem dopuszczalnej kategorii terenu będzie determinował dalszą przyszłość kopalni „Marcel”. Należy mieć nadzieję, że sprawa ta znajdzie swój szczęśliwy finał, tj. dalszą bezpieczną egzystencję istniejących w SAG podmiotów gospodarczych, a dla kopalni „Marcel” możliwość racjonalnego zagospodarowania złoża węgla zalegającego w przedmiotowym rejonie.
10. Skuteczne przeciwdziałanie istotnym zmianom stosunków wodnych na terenach górniczych wymaga opracowania prognozy zmian, ustalenia harmonogramu działań profilaktycznych, w nawiązaniu do projektowanej eksploatacji, a następnie terminowego ich wykonywania.
11. W Polsce zasoby wydobywalne metanu z pokładów węgla są wysokie i wynoszą 85,9 mld m3. Metanowość bezwzględna w Polskich kopalniach węgla kamiennego systematycznie wzrasta mimo zmniejszenia wydobycia. Podziemne odmetanowanie ujmowało ok. 276,6 mln m3 CH4, a z powietrzem wentylacyjnym z kopalń było odprowadzane do atmosfery 571,21 mln m3 CH4. Podejmowane są działania polegające na wykorzystaniu metanu ze zlikwidowanych kopalń węgla, w tym z pola Moszczenica. Przykładem tych działań może być podpisane porozumienie, na podstawie którego Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Urząd Miasta Jastrzębie-Zdrój realizują projekt pozyskania, sprężania i dostarczania metanu z pola Moszczenica do szkoły nr 17 w Jastrzębiu-Zdroju. Konieczne jest podejmowanie dalszych, nowych prac badawczych i wdrożeniowych w zakresie pozyskania i wykorzystania metanu z pokładów węgla, także przy pomocy otworów z powierzchni do zrobów kopalń czynnych (ponad prowadzoną eksploatacją górniczą) i zlikwidowanych.
12. Górnictwo węgla kamiennego w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego było motorem rozwoju cywilizacyjnego regionu. Dzięki niemu powstało wiele nowoczesnych na owe czasy osiedli, obiektów socjalnych, oświatowych, kulturalnych itp. Są one świadectwem historii i dorobku wielu pokoleń mieszkańców regionu. Należy propagować i wskazywać najcenniejsze pamiątki historii rozwoju cywilizacyjnego regionu, a gospodarze tych terenów powinni być zobowiązani do ich ochrony.
13. Powołanie Fundacji Kopalń Zlikwidowanych w Rybnickim Okręgu Przemysłowym stanowi realizację wniosków i postulatów zgłaszanych na poprzednich konferencjach. Z tego powodu należy wspierać działania Fundacji, szczególnie w zakresie opracowania bazy danych o zlikwidowanych kopalniach Ignacy, Rymer, 1-Maja, Moszczenica, Żory, Morcinek, Dębieńsko, Anna, Reden, Szczęście Beaty, Fryderyk i śladach starej działalności górniczej, co będzie podstawą do podejmowania w najbliższej przyszłości kolejnych zadań edukacyjnych promujących wiedzę o historii górnictwa Ziemi Rybnickiej.
14. Charakter losowy i wynikające z tego trudności w opisie procesów deformacji górotworu i powierzchni sprawiają, że modele zjawisk czy też procesów fizykalnych często nie powinny być formułowane tylko na bazie zmiennych rzeczywistych. Należy rozwijać prace nad możliwością dokładniejszego odwzorowania procesu deformacji również m.in. poprzez odpowiednie modele stochastyczne.
15. W kopalniach węgla kamiennego realizuje się wiele zadań dla zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ich ilości oraz negatywnego ich oddziaływania na środowisko. Na każdym etapie działalności górniczej minimalizuje się ilość powstających odpadów oraz zapewnia się zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk (przetwarzanie). Ponadto zgodnie z zasadą bliskości, odpady wydobywcze przetwarzane są tak blisko miejsca ich wytworzenia jak to możliwe. W ten sposób można zaoszczędzić na kosztach transportu czy też ograniczyć do minimum ryzyko szkodliwego oddziaływania odpadów na środowisko.
16. Składowiska odpadów kopalnianych zaliczane są do obiektów o bardzo trudnych warunkach rekultywacji. Składają się na to: duża stromość zboczy, zróżnicowana struktura i właściwości gruntu na powierzchni takich obiektów oraz dodatkowe niekorzystne zjawiska np. termiczne czy osiadanie terenu. Rekultywacja biologiczna zaliczana jest do jednych z najlepszych sposobów adaptacji terenów zdegradowanych, tak aby mogły zbliżyć się cechami zewnętrznymi do otaczającego terenu oraz zastąpić lub przywrócić teren zdegradowany do pierwotnego stanu z jak najmniejszą stratą dla środowiska naturalnego. Np. w kopalni „Borynia-Zofiówka-Jastrzębie” Ruch „Borynia” podczas rekultywacji obiektów gospodarki odpadami wydobywczymi przyjmuje się zasadę, że utworzenie żywotnej głęboko ukorzenionej płyty roślinnej, zapobiegnie w przyszłości erozji powierzchniowej, poprawi stateczność zboczy, a jednocześnie nada obiektom gospodarki odpadami przyjazny charakter.
17. Kruszywo, zarówno naturalne jak i alternatywne, jest towarem masowym, którego przewożenie transportem drogowym jest kosztowne i znacząco obciąża środowisko. Unia Europejska wskazuje kierunki rozwiązania tego problemu, między innymi na zwiększenie udziału transportu materiałów masowych koleją i drogami wodnymi. Dla producentów kruszyw okres realizacji dużych inwestycji drogowych był znaczącym impulsem do rozwoju. Rozwój ten również miał pozytywne oddziaływanie na sytuację bytową mieszkańców regionu. Jednak okres inwestycji drogowych w regionie kończy się. Wielką szansą dla producentów kruszyw obecnie jest budowa zbiornika Racibórz Dolny, jednak ograniczoną oczywiście w czasie. Aby tą szansę wykorzystać potrzebne jest podejmowanie dalszych spójnych działań zarówno przez organy administracji publicznej, jak i przedsiębiorców, którzy w przyszłości będą z tych rozwiązań korzystać. Przykładem działań oddolnych może być powołanie Komitetu Gospodarki Wodnej przy Krajowej Izbie Gospodarczej, który wskazał na potrzebę rozwoju dróg wodnych w Polsce. Konieczne jest podpisanie i ratyfikowanie przez Polskę europejskiej umowy o głównych śródlądowych drogach wodnych o międzynarodowym znaczeniu (AGN). Realizacja tych inwestycji, a następnie ich użytkowanie powinny dać impuls do rozwoju całej gospodarki oraz zwiększenia konkurencyjności pomiędzy poszczególnymi gałęziami transportu. W efekcie poprzez eliminację dużej ilości przewozów masowych z dróg kołowych możliwe będzie zachowanie walorów przyrodniczych wielu regionów Polski oraz poprawa bezpieczeństwa na naszych drogach.
18. Technologia wychwytywania dwutlenku węgla oraz jego składowanie w formacji geologicznej (Carbon Capture and Storage – CCS), stanowi jedną z metod ograniczenia nadmiernej emisji dwutlenku węgla do atmosfery, polegająca na wychwytywaniu tego związku z instalacji przemysłowych, transportowaniu go do miejsca składowania i tłoczenia do odpowiedniej formacji geologicznej. Z uwagi na pionierski oraz głównie badawczy charakter tej technologii, ustawodawca ograniczył się aktualnie jedynie do wprowadzenia regulacji ograniczającej tego typu działalność do projektów demonstracyjnych, co należy ocenić pozytywnie. Przeprowadzenie działań rozpoznawczych pozwoli na dokonanie wymiernej oceny skutków zastosowania tejże technologii oraz wyważenie interesów wszystkich zainteresowanych podmiotów, przy uwzględnieniu korzyści i zagrożeń jakie niesie ze sobą technologia CCS.
19. Polskie ustawodawstwo w ślad za aktami prawnymi w Unii Europejskiej powoli zaczyna ewoluować w kierunku akceptacji działań na rzecz zachowania przestrzeni przyrodniczych powstałych w wyniku działalności górniczej. Coraz częściej instytucje odpowiedzialne za kierunki rekultywacji (Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska) godzą się na nie podejmowanie kosztownych działań rekultywacyjnych tam gdzie przyroda sama zabliźnia rany opierając się na wynikach prac naukowych wskazujących na pozytywny wpływ niektórych przestrzeni antropogenicznych na otaczająca przyrodę. W wielu wypadkach pozostawiony, nierekultywowany teren pogórniczy jest spontanicznie zasiedlany przez unikatowe w skali Europy Środkowej gatunki roślin i zwierząt, a tereny zalane w wyniku eksploatacji górniczej w wielu miejscach poprawiają warunki hydrologiczne przyczyniając się do wzrostu retencji. Subregion Zachodni Województwa Śląskiego, jak i cały Śląsk pod tym względem może wiele zyskać – redukując deficyt wody w okresach suszy dzięki „darmowym„ zbiornikom retencyjnym powstałym na obszarach bezodpływowych

Konferencja stanowiła szerokie forum wymiany doświadczeń przedstawicieli nauki, samorządowców oraz praktyków, reprezentujących górnictwo i gospodarkę wodną, a jej wartość edukacyjną trudno przecenić. W wygłaszanych referatach zaprezentowano osiągnięcia oraz ciekawe rozwiązania naukowe i inżynierskie z zakresu górnictwa, budownictwa, komunikacji, gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Zwrócono również uwagę na konieczność dalszej współpracy pomiędzy samorządami i przedsiębiorcami górniczymi w zakresie wypracowania optymalnych warunków racjonalnej gospodarki złożem przy minimalizacji negatywnych skutków dla środowiska oraz rozwiązywania pilnych problemów dotyczących zabytków techniki górniczej. W konferencji udział wzięło 118 uczestników.

Za celowe uznaje się kontynuowanie organizacji konferencji dotyczącej zagadnień zrównoważonego rozwoju Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego. Uwzględniając uwarunkowania geograficzne zalecana jest kontynuacja współpracy międzynarodowej, w tym w szczególności z Republiką Czech.

Przewodniczący
Komisji Wniosków
Prof. dr hab. inż. Edward POPIOŁEK