Rybnik, dnia 16 października 2019 r.

Protokół Komisji Wniosków powołanej w dniu 16.10.2019 r. na XXVI Konferencji Naukowo­‑Technicznej pt.: „Ochrona powierzchni na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”

Skład Komisji Wniosków:

1. dr hab. inż. Stanisław Duży, prof. PŚ,
2. dr hab. Irena Pluta, prof. nzw.,
3. mgr inż. Ryszard Fuchs,
4. mgr inż. Wiesław Kopiec,
5. mgr inż. Jacek Herok,
6. mgr inż. Jerzy Majchrzak,
7. mgr inż. Remigiusz Ziarno.

W dniu 16 października 2019 roku w Industrialnym Centrum Kultury — Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku odbyła się XXVI Konferencja Naukowo­‑Techniczna pt.: „Ochrona powierzchni na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Na konferencję przygotowanych zostało 21 referatów i komunikatów, które zostały opublikowane w materiałach konferencyjnych, wydanych w formie książkowej. Współorganizatorami konferencji byli: Zarząd Oddziału SITG w Rybniku, Okręgowy Urząd Górniczy w Rybniku, Urząd Miasta Rybnika, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Polska Grupa Górnicza S.A., Katedra Geomechaniki i Budownictwa Podziemnego Wydziału Górnictwa, Inżynierii Bezpieczeństwa i Automatyki Przemysłowej Politechniki Śląskiej, Komisja Nauk Chemicznych Polskiej Akademii Nauk Oddział w Katowicach, Fundacja Kopalń Zlikwidowanych w ROP oraz Industrialne Centrum Kultury w Rybniku. Patronat honorowy nad konferencją sprawował Sekretarz Stanu w Ministerstwie Energii Adam Gawęda.

W konferencji udział wzięli przedstawiciele:

• administracji rządowej: Ministerstwa Energii, Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach i Okręgowego Urzędu Górniczego w Rybniku,
• instytucji naukowych: Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Instytutu Techniki Budowlanej i Polskiej Akademii Nauk Oddział w Katowicach,
• administracji samorządowej: Śląskiego Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach, Starostw Powiatowych, Urzędów Miejskich i Gminnych,
• Muzeum w Rybniku,
• stowarzyszeń i organizacji pozarządowych: SITG Oddział w Rybniku, Stowarzyszenia Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku, Bractwa Gwarków Katowice, Fundacji Kopalń Zlikwidowanych ROP.
• zakładów przemysłowych: Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., Polskiej Grupy Górniczej S.A., Agencji Rozwoju Przemysłu w Katowicach itp.

Po przywitaniu gości przez Prezesa Zarządu Oddziału SITG w Rybniku mgr inż. Mariana Kurpasa, głos zabrali Sekretarz Stanu w Ministerstwie Energii Adam Gawęda, Zastępca Prezesa Zarządu JSW S.A. Artur Dyczko oraz Wiceprezes PGG S.A. Piotr Bojarski. Po otwarciu konferencji rozpoczęły się obrady, w trakcie których prezentowane były referaty w podziale na trzy sesje tematyczne:

• Sesja I pt. „Wybrane problemy ochrony środowiska na terenach górniczych i pogórniczych”. Sesji przewodniczyli:

  • mgr inż. Marian Kurpas - Prezes ZO SITG w Rybniku,
  • prof. dr hab. inż. Jan Białek - Politechnika Śląska w Gliwicach,
  • mgr inż. Stefan Spyra – Dyrektor OUG w Rybniku.

• Sesja II pt. „Gospodarka wodna na terenach górniczych i pogórniczych”. Sesji przewodniczyli:

  • dr hab. inż. Stanisław Duży prof. PŚ – Politechnika Śląska w Gliwicach,
  • dr hab. inż. Andrzej Kowalski prof. GIG – Główny Instytut Górnictwa w Katowicach,
  • mgr inż. Wiesław Kopiec – V-ce Prezes ZO SITG w Rybniku.

• Sesja III pt. „Wpływ górnictwa na rozwój regionu oraz ocalenie od zapomnienia obiektów postindustrialnych”. Sesji przewodniczyli:

  • dr hab. Irena Pluta prof. nzw. – PAN, Oddział w Katowicach,
  • mgr inż. Wiesław Kopiec – V-ce Prezes ZO SITG w Rybniku.

W oparciu o treść wygłoszonych referatów, przebiegu dyskusji oraz wynikających z nich uogólnień, sformułowano następujące stwierdzenia i wnioski:

1. Rozwój czystych technologii węglowych, będący odpowiedzią na współczesne wymagania ekonomiczne i ekologiczne, w najbliższych latach opierać się powinien na dwóch filarach. Pierwszy filar to niskoemisyjna energetyka, natomiast drugi, to możliwość uzyskania z gazu syntezowego wytworzonego z węgla, innych nośników energii i produktów chemicznych oraz paliw przyszłości, np. wodoru.

2. Wydobywanie węgla kamiennego jest istotnym elementem strategii energetycznej państwa. Górnictwo na Górnym Śląsku, w tym również w Zachodnim Subregionie Województwa Śląskiego pozostaje nadal ważną branżą i poważnym pracodawcą. Bazowanie na węglu nie oznacza jednak braku możliwości skutecznej walki z zanieczyszczeniem powietrza. Istotną rolę w tym zakresie spełniają rządowe programy:

   • „Czyste powietrze”, dotyczący wymiany kotłów i termomodernizacji domów jednorodzinnych,
   • „Mój prąd”, dotyczący instalacji paneli fotowoltaicznych.

   Niezbędne jest dalsze wspieranie inwestycji ograniczających zanieczyszczanie powietrza. Proponuje się również szersze wprowadzanie nowoczesnych, czystych technologii węglowych, w tym np. zgazowania wydobytego węgla w instalacjach na powierzchni.

3. Działalność górnicza jest ściśle związana z rejonem występowania złoża, co ogranicza możliwości wyboru lokalizacji zakładów wydobywczych oraz selekcji terenów pod kątem dopuszczalnych wielkości oddziaływania prowadzonej eksploatacji górniczej. Biorąc powyższe pod uwagę, w projektowaniu działalności górniczej konieczne jest zachowanie zasad zrównoważonego rozwoju, pozwalających na wykorzystanie zasobów przy minimalizacji niekorzystnych jej skutków. Szczegółowe ustalenia, dotyczące prognoz wpływu działalności górniczej na środowisko, pomiarów deformacji powierzchni terenu objętej wpływami eksploatacji oraz sposobu przeciwdziałania i usuwania skutków tej eksploatacji zawarte są w projektach zagospodarowania złóż, planach ruchu zakładów górniczych, sporządzanych we współpracy z samorządem terytorialnym i zatwierdzanych przez organy nadzoru górniczego.

4. Działalność człowieka związana z eksploatacją surowców mineralnych powoduje przekształcenia w środowisku przyrodniczym objawiające się m.in. zmianami ukształtowania terenu, warunków geologicznych oraz hydrogeologicznych i hydrologicznych. Ochrona powierzchni na terenach górniczych i pogórniczych jest ważnym aspektem we wzajemnym funkcjonowaniu społeczności lokalnych i przedsiębiorców górniczych, tak w trakcie prowadzenia działalności górniczej, jak i po jej zakończeniu. Właściwa jej realizacja kładzie podwaliny pod akceptację społeczną dla wszelkiego rodzaju zamierzeń górniczych oraz pozwala na realizację celów własnych gmin. Istotną rolę w ograniczaniu szkodliwych odziaływań eksploatacji na środowisko spełniają organy nadzoru górniczego, które m.in. sprawują nadzór i kontrolę nad ruchem zakładów górniczych w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego oraz ochrony środowiska, w tym zapobiegania szkodom.

5. Konsekwencją prowadzenia kolejnych etapów restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego jest wzrastająca liczba tzw. terenów pogórniczych, które w chwili obecnej nie są zdefiniowane przez polskie prawodawstwo. Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju, w odniesieniu między innymi do wymagań z zakresu ochrony środowiska jak i planowania przestrzennego, wymaga ich usankcjonowania.

6. Działalność górnicza była jedną z pierwszych form aktywności przemysłowej człowieka. Początkowo eksploatację prowadzono na niewielkich głębokościach. Jednak wraz z wyczerpywaniem się płytko zalegających złóż, rozwojem techniki górniczej i rosnącym zapotrzebowaniem na surowce, schodzono z eksploatacją na coraz większe głębokości. Pozostawionych w górotworze pustek, po płytko prowadzonym wydobyciu, zwykle w żaden sposób nie likwidowano. Jednocześnie, z biegiem czasu, fakt prowadzenia działalności górniczej w danym rejonie odchodził w zapomnienie. Należy się liczyć z faktem, że stan techniczny obudowy tych wyrobisk zbliża się do poziomu awaryjnego, co może skutkować powstawaniem obwałów i w efekcie zwiększeniem prawdopodobieństwa występowania deformacji nieciągłych. Dlatego należy dokumentować dokładnie lokalizacje istniejących wyrobisk – szczególnie zlokalizowanych na małej głębokości i mających połączenie z powierzchnią oraz cyklicznie wykonywać oceny ich zachowania. Badania tego typu powinny być prowadzone poprzez kwerendę źródeł archiwalnych oraz poparte badaniami geotechnicznymi i geofizycznymi prowadzonymi w rejonie lokalizacji tych wyrobisk.

7. Aktualnie obowiązujące przepisy nie regulują obowiązków w zakresie monitorowania występujących i potencjalnych zagrożeń na terenach pogórniczych w rejonach zlikwidowanych wyrobisk podziemnych zalegających na małej głębokości lub mających połączenie z powierzchnią, w związku z czym proponuje się w ustawie Prawo geologiczne i górnicze:

   • wskazać podmioty odpowiedzialne za monitorowanie i usuwanie zagrożeń, a także utrzymywanie zabezpieczeń w rejonie tych wyrobisk,
   • wprowadzić obowiązek uwzględniania w planowaniu przestrzennym terenów przylegających do nieczynnych wyrobisk podziemnych zalegających na małej głębokości lub mających połączenie z powierzchnią.

8. W procesach podejmowania działań inwestycyjnych na terenach pogórniczych dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego i ochrony środowiska niezbędne jest integrowanie wszystkich informacji o zakresie prowadzonej eksploatacji górniczej, w tym danych o warunkach geologiczno – górniczych. Ważną rolę w tym zakresie spełnia Archiwum Dokumentacji Mierniczo – Geologicznych przy Wyższym Urzędzie Górniczym w Katowicach, gdzie można uzyskać informacje dotyczące dokonanej eksploatacji górniczej. Postuluje się wprowadzić dla inwestycji na terenach pogórniczych obowiązek zasięgania informacji w Archiwum Dokumentacji Mierniczo – Geologicznych.

9. Ustawa Prawo geologiczne i górnicze przewiduje możliwość naprawy szkody spowodowanej ruchem zakładu górniczego poprzez wypłatę odszkodowania. W wyniku takich działań na terenach górniczych czynnych zakładów wydobywczych rośnie liczba budynków, z które zostało wypłacone odszkodowanie. Budynki takie często pomimo złego stanu technicznego nadal pozostają zamieszkałe. Podczas analizy możliwości prowadzenia dalszej eksploatacji, z uwagi na bezpieczeństwo publiczne, obiekty te muszą być uwzględniane. Proponuje się zmianę zapisów ustawy w takim zakresie, aby właściciela odszkodowanego budynku zobowiązać do jego rozbiórki lub odtworzenia odporności na wpływy eksploatacji górniczej.

10. Procesy biologiczne przebiegające na siedliskach powstałych po eksploatacji surowców mineralnych są często unikalne i w większości nieznane z innych typów siedlisk naturalnych i półnaturalnych, których wyjątkowość wynika z:

    • ubogości powstających siedlisk (siedliska oligotroficzne),
    • powstania cennych przyrodniczo w różnych skalach i mozaice siedlisk takich jak siedliska solniskowe, wodne i podmokłe,
    • kształtowania się nowych nieznanych dotąd układów biologicznych i przyrodniczych,
    • kształtujące się na terenach po eksploatacji surowców mineralnych układy biologiczne i przyrodnicze w znacznym zakresie rekompensują powstałe przekształcenia środowiska i nie wymagają rekultywacji,
    • działania podejmowane w trakcie prac rekultywacyjnych (głównie o charakterze rolniczym) niszczą unikalne układy biologiczne kształtujące się na terenach po eksploatacji surowców mineralnych.

11. Wiele terenów po eksploatacji surowców mineralnych ma ogromny potencjał przyrodniczy w łagodzeniu zmian globalnych. Na terenach tych występują siedliska, które w znaczący sposób zwiększają różnorodność biologiczną w skali lokalnej i regionalnej, powstałe zalewiska i podtopienia stwarzają możliwości gromadzenia (trwałej retencji) wody. Wobec wyzwań Antropocenu konieczne jest wykorzystanie każdej okazji do poprawy funkcjonowania biologicznych elementów środowiska, co przy obecnym stanie prawnym nie jest możliwe. Wydaje się więc celowe stworzenie prawnej możliwości pozostawienia wybranych obiektów (miejsc gospodarowania skałą płonną, zapadlisk, podtopień, osadników ziemnych wód kopalnianych, piaskowni, kamieniołomów), jako ostoi procesów biologicznych, różnorodności organizmów, mozaiki siedlisk i potencjału biologicznego dla zeutrofizowanych (przenawożonych), przesuszonych i ujednoliconych siedliskowo krajobrazów miejsko – przemysłowych.

12. W działaniach naprawczych prowadzonych w obiektach hydrologicznych poddanych wpływom eksploatacji górniczej istnieje alternatywne rozwiązanie w postaci małej retencji. Cieki powierzchniowe nawet po przebudowie ich koryt niejednokrotnie nie są w stanie spełnić warunków zabezpieczających teren przed powodzią. Dla ochrony przed powodzią i suszą celowe jest spowolnienie spływu wód powierzchniowych oraz magazynowanie wody poprzez zwiększenie zdolności retencyjnej małych zlewni. Powstałe zalewisko czy lokalny zbiornik retencyjny eliminowałyby potrzebę budowy przepompowni zwiększając jednocześnie walory przyrodnicze terenu. W kontekście Uchwały nr 92 Rady Ministrów z dnia 10 września 2019 r. w sprawie przyjęcia „Założeń do programu przeciwdziałania niedoborowi wody na lata 2021 – 2027 z perspektywą do roku 2030” zwiększenie potencjalnych warunków dla retencjonowania wód wydaje się optymalnym działaniem adaptacyjnym do skutków zmian klimatu.

13. Istnieje potrzeba podjęcia działań, inicjatyw w zakresie zmian legislacyjnych, które stanowią bariery w realizacji projektów działalności spółek wydobywczych. Chodzi o wszystkie aspekty działalności firm, w których zmiany w legislacji są uzasadnione i mogą usprawnić procesy. Przykładowo w zakresie przepisów szeroko pojętej ochrony środowiska wnioskuje się o zmianę przepisów Ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. 2019.701 ze zm.) w zakresie:

    • zabezpieczenia roszczeń dla odzysku polegającego na wypełnianiu terenu niekorzystnie przekształconego, gdzie wprowadzone we wrześniu br. przepisy są niezasadne i nadmiernie obciążające sektor;
    • przywrócenia możliwości sporządzania zbiorczych kart przekazania odpadów wydobywczych po 01.01.2020 r. Zmiana przepisów spowodowała, że od tego dnia każdy pojedynczy transport odpadów będzie potwierdzany online w systemie BDO (Baza Danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami). Zbiorcza karta przekazania odpadów w przypadku przemysłu wydobywczego jest powszechnie stosowana, szczególnie w przypadku odpadów wydobywczych, których rocznie wytwarzanych jest około 20 mln ton. Przy tak dużej ilości wytwarzanych odpadów każdorazowe wystawianie kart przekazania jest uciążliwe i czasochłonne, co spowoduje duże problemy logistyczne, wydłużenie czasu odbioru odpadów, a przez to także zwiększenie kosztu ich zagospodarowania. Dotychczasowa wieloletnia praktyka udowadnia, że miesięczne (zbiorcze) karty przekazania odpadów to skuteczny i praktyczny sposób prowadzenia ewidencji.

14. Likwidacja kopalń w związku z wyczerpaniem się złóż lub brakiem dostępu do nich oraz nieopłacalnością jest procesem naturalnym i nieuniknionym. Obiekty pokopalniane najczęściej zostają zabezpieczone w sposób prowizoryczny a następnie ulegają stopniowej, postępującej degradacji. Tylko część z nich otrzymuje „drugie życie”.

15. Subregion Zachodni Województwa Śląskiego dzięki zasobności w surowce mineralne, nie pozostała nieznanym, mało znaczącym skrawkiem zielonego Śląska. Już w XIII wieku rozwijał się na tej ziemi przemysł. Wraz z rozwojem przemysłu powstawały dobra materialne jak osiedla mieszkaniowe, domy kultury, szpitale (m.in. utworzone przez Unię Bracką), infrastrukturę komunikacyjną, stadiony, baseny itp. powstałe dzięki działaniu górnictwa, a służące całemu społeczeństwu. Zostały one co prawda w procesie przeobrażeń i restrukturyzacji górnictwa przekazane samorządom terenowym, spółdzielniom mieszkaniowym czy klubom sportowym, ale i tak wycisnęły niezatarte piętno – w sensie pozytywnym – na całym Okręgu.

16. Fundacja Kopalń Zlikwidowanych w ROP w dniu 08.06.2019 r. ramach „Industriady” zorganizowała zwiedzanie obiektów zlikwidowanych kopalń i osiedli mieszkaniowych oraz miejsc pamięci ofiar górniczego stanu pod hasłem „Dziesięć obiektów na dziesięciolecie industriady. Trasa obejmowała obiekty powierzchniowe i budowle wzniesione w końcu XIX wieku i w wieku XX. Chociaż wszystkie obiekty architektury odznaczają się niepowtarzalnością i indywidualnymi charakterystycznymi cechami dla okresu ich projektowania, wznoszenia i użytkowania, to szczególnie pod tym względem wyróżniają się osiedla górnicze, które obecnie podlegają rewitalizacji, stanowiąc unikalną wizytówkę minionej epoki, służąc jednocześnie obecnym mieszkańcom. Ważnym przedsięwzięciem jest przygotowywany przez Fundację przewodnik, który stanowić będzie wspaniałe kompendium wiedzy umożliwiającym zdobywanie informacji oraz zwiedzanie zabytków związanych z górnictwem węgla kamiennego w regionie. Celowe jest aby w kolejnych edycjach „Industriady” trasy po obiektach pogórniczych były stałym punktem programu.

17. Ochrona krajobrazu kulturowego jest obowiązkiem zarówno samorządu jak i działających w danym terenie podmiotów gospodarczych, szkół, ośrodków kultury i organizacji społecznych. Dużą rolę w tworzeniu przyjaznego klimatu wokół kultywowania tradycji górniczych oraz ochrony zabytków przemysłu i techniki odgrywają działacze społeczni – byli pracownicy zakładów oraz entuzjaści. Stanowią nieocenioną pomoc dla służb konserwatorskich i muzealników. Istnieje zatem potrzeba inicjowania i wspierania realizacji prac naukowych i archiwistycznych, a przede wszystkim publicystycznych dotyczących historii górnictwa w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego.

18. Za celową uznaje się kontynuację nawiązanej współpracy pomiędzy SITG O/Rybnik, a działających w Republice Czeskiej i Słowacji stowarzyszeniami górniczymi. W ramach tej współpracy można podejmować działania ekologiczne, kulturalne i społeczne obejmujące tereny przygraniczne.

19. W Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego następuje stała poprawa stanu szeroko rozumianego środowiska. Przedsiębiorcy górniczy we współpracy z samorządami, urzędami państwowymi i innymi organizacjami podejmują wiele działań w zakresie minimalizacji negatywnych skutków wieloletniej eksploatacji górniczej, w tym:

    • rekultywację i zagospodarowanie terenów objętych działalnością górniczą,
    • regulację rzek i potoków oraz likwidację zalewisk poeksploatacyjnych,
    • zmniejszenie ilości wytwarzania produktów ubocznych oraz wykorzystanie ich do innych celów gospodarczych, np. do produkcji kruszyw,
    • redukcję emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazowych do atmosfery, ze szczególnym uwzględnieniem zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych,
    • likwidację nadmiernego poziomu hałasu emitowanego do środowiska,
    • rewitalizację terenów poprzemysłowych poprzez przywracanie terenów zdegradowanych do użytku, rewaloryzację zabytkowych budowli i całych osiedli itp.,
    • podnoszenie świadomości społecznej i poczucia związku z „Małą Ojczyzną” poprzez różne działania kulturalne, popularyzacyjne i edukacyjne.

Konferencja stanowiła szerokie forum wymiany doświadczeń przedstawicieli nauki, samorządowców oraz praktyków, reprezentujących górnictwo, budownictwo i gospodarkę wodną, a jej wartość edukacyjną trudno przecenić. W wygłaszanych referatach zaprezentowano osiągnięcia oraz ciekawe rozwiązania naukowe i inżynierskie z zakresu górnictwa, budownictwa, komunikacji, gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Zwrócono również uwagę na konieczność dalszej współpracy pomiędzy samorządami i przedsiębiorcami górniczymi w zakresie wypracowania optymalnych warunków racjonalnej gospodarki złożem przy minimalizacji negatywnych skutków dla środowiska oraz rozwiązywania pilnych problemów dotyczących zabytków techniki górniczej. W konferencji udział wzięło 120 uczestników.

Za celowe uznaje się kontynuowanie organizacji konferencji dotyczącej zagadnień zrównoważonego rozwoju Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego. Uwzględniając uwarunkowania geograficzne zalecana jest kontynuacja współpracy międzynarodowej, w tym w szczególności z Republiką Czeską.