Rybnik, dnia 25 października 2016 r.

PROTOKÓŁ

Komisji Wniosków powołanej w dniu 25.10.2016 r. na XXIII Konferencji Naukowo – Technicznej pt.:

„Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń czynnych i zlikwidowanych w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”

Skład Komisji Wniosków:

1. dr hab. inż. Stanisław Duży prof. nzw. w Pol. Śl.,
2. dr hab. Irena Pluta prof. nzw.,
3. mgr inż. Ryszard Fuchs,
4. mgr inż. Wiesław Kopiec,
5. mgr inż. Jerzy Grycman.
6. mgr inż. Tatiana Rusin
7. mgr inż. Klaudiusz Szczurek

W dniu 25 października 2016 roku w Industrialnym Centrum Kultury - Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku odbyła się XXIII Konferencja Naukowo - Techniczna pt.: „Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń czynnych i zlikwidowanych w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Na konferencję przygotowanych zostało 29 referatów i komunikatów, które zostały opublikowane w materiałach konferencyjnych, wydanych w formie książkowej. Współorganizatorami konferencji byli: Zarząd Oddziału SITG w Rybniku, Okręgowy Urząd Górniczy w Rybniku, Urząd Miasta Rybnika, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Polska Grupa Górnicza sp. z o.o., Katedra Geomechaniki, Budownictwa Podziemnego i Zarządzania Ochroną Powierzchni Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej, Komisja Nauk Chemicznych Polskiej Akademii Nauk Oddział w Katowicach, Fundacja Kopalń Zlikwidowanych w ROP oraz Indusntrialne Centrum Kultury w Rybniku. Patronat honorowy nad konferencją sprawował mgr inż. Piotr Wojtacha - Prezes Wyższego Urzędu Górniczego.

W konferencji udział wzięli przedstawiciele:

• Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej,
• administracji rządowej: Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Katowicach i Okręgowego Urzędu Górniczego w Rybniku,
• instytucji naukowych: Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Uniwersytetu Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Instytutu Techniki Budowlanej i Polskiej Akademii Nauk,
• administracji samorządowej: Śląskiego Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach, Starostw Powiatowych, Urzędów Miejskich i Gminnych,
• Muzeum w Rybniku,
• stowarzyszeń i organizacji pozarządowych: SITG Oddział w Rybniku, Stowarzyszenia Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku, Izby Przemysłowo-Handlowej ROP w Rybniku,
• Stowarzyszenia Gwarków Katowice, Fundacji Kopalń Zlikwidowanych ROP, Fundacji Rewitalizacji i Rozwoju Kolonii Fryderyk w Gorzycach.
• zakładów przemysłowych: Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., Polskiej Grupy Górniczej sp. z o.o., Agencji Rozwoju Przemysłu w Katowicach, Konsorcjum Przedsiębiorstw Robót Górniczych i Budowy Szybów, MPL w Katowicach, EKOID w Katowicach.

Ponadto w konferencji udział wzięli Konsul Honorowy Republiki Chorwacji, Prezes Stowarzyszenia Górników i Hutników w Republice Czeskiej oraz przedstawiciel OKD w Ostrawie.

Po przywitaniu gości przez Prezesa Zarządu Oddziału SITG w Rybniku mgr inż. Mariana Kurpasa, głos zabrali Prezes WUG Piotr Wojtacha i Prezydent Miasta Rybnika mgr Piotr Kuczera. Po otwarciu konferencji rozpoczęły się obrady, w trakcie których prezentowane były referaty w podziale na trzy sesje tematyczne:

Sesja I pt. „Wybrane problemy ochrony środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Sesji przewodniczyli:

• mgr inż. Marian Kurpas - Prezes ZO SITG w Rybniku,
• mgr Piotr Wojtacha - Prezes WUG w Katowicach,
• prof. dr hab. inż. Wacław Trutwin - IMG PAN w Krakowie,
• mgr inż. Wojciech Kłosok – Wiceprezes ZO SITG w Rybniku.

Sesja II pt. „Gospodarka wodna, racjonalne zagospodarowanie złóż w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Sesji przewodniczyli:

• prof. dr hab. inż. Jan Białek - Instytut Eksploatacji Złóż Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej w Gliwicach,
• dr hab. Irena Pluta - prof. nzw. Komisji Nauk Chemicznych PAN Oddział w Katowicach,
• dr hab. inż. Tomasz Niemiec - MPL w Katowicach
• mgr inż. Wiesław Kopiec - Zastępca Dyrektora OUG w Rybniku.

Sesja III pt. „Przemysł wydobywczy w życiu społeczno-gospodarczym w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Sesji przewodniczyli:

• dr hab. inż. Andrzej Kowalski - prof. nzw. w GIG w Katowicach,
• dr hab. inż. Ryszard Mielimąka - prof. nzw. w Pol. Śl.,
• dr inż. Dariusz Ignacy z GIG w Katowicach,
• mgr inż. Ryszard Fuchs - Prezes Fundacji Zlikwidowanych Kopalń w Rybniku.

W oparciu o treść wygłoszonych referatów, przebiegu dyskusji oraz wynikających z nich uogólnień, sformułowano następujące stwierdzenia i wnioski:

1. Działalność górnicza jest ściśle związana z rejonem występowania złoża, co ogranicza możliwości wyboru lokalizacji zakładów wydobywczych oraz selekcji terenów pod kątem dopuszczalnych wielkości oddziaływania prowadzonej eksploatacji górniczej. Biorąc powyższe pod uwagę, w projektowaniu działalności górniczej konieczne jest zachowanie zasad zrównoważonego rozwoju, pozwalających na wykorzystanie zasobów przy minimalizacji niekorzystnych jej skutków. Szczegółowe ustalenia, dotyczące prognoz wpływu działalności górniczej na środowisko, pomiarów deformacji powierzchni terenu objętej wpływami eksploatacji oraz sposobu przeciwdziałania i usuwania skutków tej eksploatacji zawarte są w projektach zagospodarowania złóż, planach ruchu zakładów górniczych, sporządzanych we współpracy z samorządem terytorialnym i zatwierdzanych przez organy nadzoru górniczego.
2. Mając na uwadze lepsze wykorzystania zasobów złoża często projektuje się eksploatację z naruszeniem filarów ochronnych. Wielkość tego naruszenia musi być ustalona na podstawie wielowariantowych analiz wpływów eksploatacji projektowanej z uwzględnieniem odporności obiektów chronionych filarem oraz wyników analizy możliwości przeniesienia przez nie prognozowanych deformacji. Ważne jest, aby deformacje te były udokumentowane pomiarami geodezyjnymi, gdyż z jednej strony pozwala to ocenić ich wielkości, z drugiej zaś umożliwia porównanie deformacji teoretycznych z pomierzonymi zwiększając w ten sposób prawdopodobieństwo wykonania trafnej prognozy. W celu zwiększenia prawdopodobieństwa, że wpływy rzeczywiste nie przekroczą prognozowanych korzystne jest dobierać takie wartości parametrów teorii wpływów, przy których uzyskuje się maksymalne wartości odkształceń poziomych w rejonie analizowanych obiektów. Właściwie przeprowadzona analiza możliwości naruszenia filara ochronnego eksploatacją górniczą pozwala na dodatkowe wybranie złoża położonego blisko szybów w korzystnych warunkach geologicznych przy zachowaniu bezpieczeństwa użytkowania obiektów chronionych.
3. Jednym ze skutków prowadzenia podziemnej eksploatacji górniczej, szczególnie wielokrotnej, jest znaczne obniżenie powierzchni. Obniżenie to może być nierównomierne, co skutkuje pochyleniem obiektów. Znane są metody ich rektyfikacji na przykład z użyciem podnośników sterowanych komputerowo. Obniżenie może powodować także względne podniesienie zwierciadła wody gruntowej, a przez to podtopienie budowli. Zaproponowano metodę podniesienia budowli w sposób zabezpieczający przed podtopieniem. Wykonanie takiej operacji pozwala także na nowe ukształtowanie terenu wokół budowli poprzez zasypanie niecki obniżeniowej na przykład skałą płoną. Działania te mogą być jednym ze skutecznych sposobów przeciwdziałania szkodom górniczym w terenach o znacznych obniżeniach powierzchni, w szczególności zagrożonych podtopieniem.
4. Rybnik jest miastem od wielu lat ściśle związanym z górnictwem węgla kamiennego. Odkrycie i udostępnienie pokładów węgla kamiennego spowodowało znaczny rozwój miasta i zwiększyło liczbę mieszkańców. Możliwość zdobycia ciężkiego, ale dobrze płatnego zawodu górnika przyciągnęło również do naszego miasta dziesiątki tysięcy rodzin, które zasiedliły wiele specjalnie dla nich wybudowanych osiedli. Sytuacja górnictwa węgla kamiennego w historii wielokrotnie bardzo się zmieniała. Były lata świetności, ale niestety również lata kryzysu. Obecnie od kilku lat gospodarka światowa nieco zwolniła i spadło zapotrzebowanie na paliwa energetyczne. Mimo to, pod terenem Rybnika co roku wybierane jest od 3 do 4 mln ton węgla i występujące z tego tytułu szkody górnicze są poważnym problemem. Dla bezpieczeństwa mieszkańców zamieszkujących tereny, w rejonie których prowadzona jest eksploatacja górnicza istnieje konieczność ścisłej współpracy pomiędzy przedsiębiorcą górniczym, samorządem i administracją państwową w zakresie działań profilaktycznych i naprawczych.
5. Rejon Holona i Żeberko w Rybniku stanowił tereny poprzemysłowe dawnych osadników mułowych. Dla przywrócenia walorów środowiskowych w tym rejonie Kopalnia „Chwałowice” podjęła szereg działań rekultywacyjnych, w rezultacie których odtworzono ukształtowanie terenu odkształcone wskutek oddziaływania eksploatacji górniczej, przeprowadzono rekultywację biologiczną oraz zagospodarowanie w kierunku zieleni rekreacyjnej. Rekultywację terenu udało się połączyć z wykorzystywaniem odpadów wydobywczych. W przyszłości na tym terenie planowane jest stworzenie bryły o walorach krajobrazowo – widokowych do wysokości ok. 30 m npt. Poprawa cech krajobrazowych terenu pozwoli jednocześnie na dodatkowe zagospodarowanie odpadów tej kopalni.
6. W celu określenia ostatecznego sposobu zagospodarowania terenu obejmującego rejon historycznego stożka „Szarlota”, osadników mułowych jak i istniejącej bryły krajobrazowej wraz z terenami do niej przyległymi z równoczesnym określeniem możliwości zagospodarowania odpadów wydobywczych, powstających w trakcie funkcjonowania kopalni opracowana została we współpracy z Urzędem Miasta Rydułtowy „Koncepcja ukształtowania i zagospodarowania terenu stożka „Szarlota””. Założenia koncepcji zostały uwzględnione w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Miasta Rydułtowy. Wszelkie działania w rejonie stożka „Szarlota” są podejmowane przy współpracy z Urzędem Miasta Rydułtowy i lokalną społecznością. Po zakończeniu działalności kopalni będą oni gospodarzami tego terenu. Miejscowa społeczność uznała, że stożek ze względu na jego wysokość (jeden z najwyższych w Europie) może być świetną promocją miasta.
7. Powstaniu Fundacji Kopalń Zlikwidowanych w ROP przyświecała z jednej strony idea ratowania zabytków sztuki architektoniczno-przemysłowej , a z drugiej pokazanie "dorobku materialnego przy współudziale nieistniejących zakładów górniczych. Dlatego powstała idea opracowania Szlaku zabytków techniki - śladami zlikwidowanych kopalń Rybnickiego Okręgu Przemysłowego. Projekt ten miałby objąć zarówno ciekawe architektoniczne obiekty po zlikwidowanych kopalniach, jak również osiedla górnicze (często o charakterze zabytkowym np. projektowane przez Hansa Poelzig) i całe dzielnice mieszkaniowe naszych miast.
8. Kopalnie prowadzące eksploatację pod terenami miast i gmin w całym okresie swojej działalności wybudowały wiele obiektów użyteczności publicznej, które następnie przekazały władzom lokalnym. Były to m.in. osiedla mieszkaniowe, przychodnie, pawilony handlowe, ośrodki rekreacyjne, hale widowiskowe, stadiony, szpitale, linie kolejowe i drogi. O tej działalności należy przypominać, by kopalnie nie były postrzegane tylko poprzez szkody wyrządzane na powierzchni w wyniku eksploatacji. Wybudowane przez kopalnie obiekty użyteczności publicznej zostały przekazane społeczeństwu Rybnickiego Okręgu Przemysłowego. Pozytywnym przykładem była działalność kopalni Rymer, w której:
   • niedługo po utworzeniu samodzielnego zakładu, po połączeniu pól górniczych "Rӧmer" i "Johann Jacob" rozpoczęto wznoszenie pierwszych budynków patronackich dla załogi i dozoru tworząc osiedle robotnicze,
   • w latach międzywojennych utworzony został niedaleko osiedla w Niedobczycach park "Rymer" (obecnie Park Czempiela),
   • w latach 50-tych XX utworzony został Zakładowy Dom Kultury wraz z salą kinową,
   • powstało wiele obiektów o charakterze wypoczynkowym, jak ośrodek wczasowo-kolonijny w Świeradowie Zdroju, Wiśle Malince, ośrodek wypoczynku niedzielnego "Gzel" i przystań jachtowa "Kotwica".
9. Kopalnia węgla kamiennego „Anna” prowadziła eksploatację węgla na obszarze, w którym znajdują się również złoża wód mineralnych a także gipsu, siarki i wapienia. Wody mineralne ze źródeł wykorzystywane były w Zawadzie i Kokoszycach. Zastosowanie do celów budowlanych gipsów, kamienia wapiennego a także glin do produkcji cegły wpłynęły na zmiany powierzchni terenu w postaci powstania lokalnych obniżeń i zapadlisk, których wielkość spotęgowały wpływy eksploatacji węgla. Mając na uwadze wpływ na powierzchnię w obszarze wydobywania węgla kamiennego eksploatacji złóż innych kopalin koniecznie musi on być uwzględniony w ocenie stanu środowiska.
10. W południowej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, w zasięgu zapadliska przedkarpackiego, stwierdzono utwory miocenu o miąższości sięgającej około 1000 m. W obrębie tych utworów występuje formacja skawińska, zawierająca subartezyjską solankę o podwyższonej zawartości jonów wapnia, magnezu oraz jodu a także gaz ziemny. Od stu lat gaz eksploatowany jest w rejonie Dębowca, natomiast solanka jako woda lecznicza z dużą zawartością jodu w Zabłociu. Zasoby solanki a także gazu są znaczne. Przykładowo w czasie budowy i eksploatacji kopalni „Morcinek” do roku 1999 wydobyto około 3,8 mln m 3 solanki, a w okresie drążenia szybu „Bzie 1” do połowy 2016 roku wydobyto jej ponad 0,5 mln m 3 . Wysokie ciśnienie wody i gazu powodują, że drążenie szybów w obszarze formacji skawińskiej wymaga szczególnej technologii.
11. W utworach miocenu oprócz solanek i gazu występuje pokładowe złoże soli. Złoże to zostało rozpoznane w rejonie Rybnik-Żory-Orzesze i zostało wstępnie udokumentowane w 1969 roku w kategorii C 2 . Ilość soli kamiennej oszacowano na około 2,1 mld ton. Rozpoznanie złoża ulega systematycznemu uszczegółowieniu w efekcie rozwoju badań geologicznych tego obszaru. Rozpoznanie warunków hydrogeologicznych panujących w utworach miocenu wskazuje, że w basenie tektonicznym jakim jest rów (kotlina) Zawady ułatwione są boczne kontakty poziomów wodonośnych utworów miocenu z poziomami wodonośnymi karbonu. W przypadku eksploatacji górniczej drenaż wód z utworów miocenu do karbonu, może być połączony z rozpuszczeniem osadów chemicznych: soli kamiennej i soli siarczanowych (gips, anhydryt). Ocena wielkości tego oddziaływania wymaga analizy miejscowych warunków hydrogeologicznych i uwzględnienia zróżnicowanego wykształcenia osadów chemicznych złoża.
12. W węglach występują różnego rodzaju pierwiastki śladowe, których zawartości wahają się w znacznych granicach. Wiele z nich wykazuje kilkakrotnie większe zawartości aniżeli w skorupie ziemskiej. W Rozporządzeniu (WE) nr 166 Parlamentu i Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 roku w sprawie ustanowienia „Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń” określono wartości progowe dla ich uwolnień do powietrza, wody i gleby. Jednym z istotnych składników występujących w węglach jest chlor, który jest źródłem korozji chlorkowej, a także składnikiem niepożądanym w węglach koksowych. Mając na uwadze wyniki jego zawartości w węglach i wodach kopalnianych południowo-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego należy dokonać szczegółowych analiz oceny warunków odprowadzania chloru z kopalń i elektrowni.
13. Podziemna eksploatacja górnicza powoduje negatywne skutki dla środowiska oraz uciążliwości dla mieszkańców. Istotną rolę w ograniczaniu szkodliwych odziaływań spełniają organy nadzoru górniczego, które m.in. sprawują nadzór i kontrolę nad ruchem zakładów górniczych w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego oraz ochrony środowiska, w tym zapobiegania szkodom.
14. Na podstawie analizy wpływu wstrząsów indukowanych działalnością górniczą na wytężenie wychylonej zabytkowej wieży ciśnień, obecnie widokowej, w obrębie Zabytkowej Kopalni „Ignacy” można stwierdzić, że odporność dynamiczna obiektów budowlanych zależy od ustalonej odporności statycznej, wynikającej z ich konstrukcji i zastosowanych zabezpieczeń.
15. Eksploatacja metanu ze złoża „Kaczyce I”, obejmującego, między innymi, wyrobiska zlikwidowanej kopalni „Morcinek” stanowiące kolektor metanu, jest możliwa dzięki prowadzeniu odwodnienia tych wyrobisk od strony sąsiadującej kopalni ČSM w Republice Czeskiej. Otwory drenażowe odwiercono na podstawie umowy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czeską w sprawie wykonywania robót geologicznych w rejonie wspólnej granicy państwowej oraz na podstawie koncesji nr 13/2003/p na rozpoznawanie złoża węgla kamiennego w obszarze „Morcinek 1”. Jest to jeden z pozytywnych przykładów współpracy międzynarodowej.
16. Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy swoją działalnością wpisało się na trwałe w historię najstarszej rybnickiej kopalni. Dzięki zaangażowaniu na polu ochrony i popularyzacji dziedzictwa kultury przemysłowej udało się ocalić cenny zabytek techniki. Działania Stowarzyszenia koncentrują się zarówno na ochronie substancji zabytkowej, jak również popularyzacji i udostępnianiu zwiedzającym wpisanego do rejestru zabytków kompleksu kopalnianego. Niemałą rolę odgrywa również w zakresie podtrzymywania i kultywowania tradycji górniczych. Działalność Stowarzyszenia Zabytkowej Kopalni Ignacy, a także innych organizacji pozarządowych utwierdza w przekonaniu o mocy jaką mają te organizacje. Upór, wytrwałość, cierpliwość oraz determinacja pozwalają dokonywać rzeczy wielkich, o czym świadczą m.in. przykłady z Tarnowskich Gór czy Zabrza.
17. Historią górnictwa w zagłębiu ostrawsko – karwińskim (OKD) zajmuje się przede wszystkim, skupiający głównie seniorów górniczych, Klub přátel hornického muzea v Ostravě - KPHMO (Klub przyjaciół muzeum górniczego w Ostrawie). Klub powstał w 1988 roku i ma na celu wspieranie działalności muzeum górniczego „Landek Park” w Ostrawie – Petrzkowicach, a także dokumentowanie historii górnictwa w rejonie ostrawsko – karwińskim. Z inicjatywy oddziału KPHMO w Hawirzowie podpisano w listopadzie 2013 roku porozumienie o wzajemnej współpracy z Klubem Seniora SITG „Jas-Mos”. Zaowocowało to m.in. prelekcjami nt. historii górnictwa wygłaszanymi na spotkaniach w Jastrzębiu-Zdroju i w Hawirzowie. Naturalną koleją rzeczy było powiązanie w/w współpracy z działalnością Fundacji Kopalń Zlikwidowanych w ROW. Wskazana jest dalsza kontynuacja i rozwój współpracy z czeskimi kolegami w dziedzinie dokumentowania historii górnictwa oraz propagowania jej w społeczeństwie.

Konferencja stanowiła szerokie forum wymiany doświadczeń przedstawicieli nauki, samorządowców oraz praktyków, reprezentujących górnictwo i gospodarkę wodną, a jej wartość edukacyjną trudno przecenić. W wygłaszanych referatach zaprezentowano osiągnięcia oraz ciekawe rozwiązania naukowe i inżynierskie z zakresu górnictwa, budownictwa, komunikacji, gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Zwrócono również uwagę na konieczność dalszej współpracy pomiędzy samorządami i przedsiębiorcami górniczymi w zakresie wypracowania optymalnych warunków racjonalnej gospodarki złożem przy minimalizacji negatywnych skutków dla środowiska oraz rozwiązywania pilnych problemów dotyczących zabytków techniki górniczej. W konferencji udział wzięło 118 uczestników.

Za celowe uznaje się kontynuowanie organizacji konferencji dotyczącej zagadnień zrównoważonego rozwoju Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego. Uwzględniając uwarunkowania geograficzne zalecana jest kontynuacja współpracy międzynarodowej, w tym w szczególności z Republiką Czeską.